Collectief verdriet of gevaarlijke massahysterie?
Door Bernd Timmerman, historicus en socioloog
We leven in emotionele tijden. Dat wij de uitvaart van Andre Hazes en de dood van Lady Di zo goed herinneren als de eerste stappen op de maan of van het kind is typerend voor een zoekende samenleving. Een moderne wereld waar het individu centraal staat en eenzaamheid toeneemt. Het zelfreddende vluchtige snelle karakter van deze wereld in 2.0 stijl en 140 tekens geeft een honger naar verdriet en vreugde om te delen.
Is het ‘echt’ dit collectieve medelijden of komt het toch voort uit een drang naar ego manifestatie en heeft het geen gevaarlijke trekken? Mogen emoties iets meer terug naar stil treuren zonder toeters en bellen?
De Uitvaart en de Tunnel
Op 23 september overleed Andre Hazes. Drie dagen later was er geen opstanding uit de dood.
Of toch wel? Op de 27ste waren 48.000 mensen deelgenoot van een afscheidsceremonie van een keizer van het Heilige Roomse Rijk. In de Arena. Vol van het zwart, door de menigte in rouw. Miljoenen voor de buis. Zelfs de zoon van God, Johan Cruijff, sprak. En een jaar later steeg de as van de Grootste Zanger met vuurpijlen naar de Hemel. Ook dit wonderlijke moment was live te zien.
2.5 miljoen mensen zaten te kijken naar de luchtgang van een volksheld.
Lady Di, de heilige prinses van iedereen verloor haar leven op 31 augustus 1997. Nog voor het internet tijdperk losbarstte. Heel de aarde was in treurnis verzonken. De paparazzi in de rol van de Joden die de vrouwelijke Jezus hebben gekruisigd door vaak veel te flitsen en te lasterpreken in roddelbladen die het volk graag las. 20 jaar later en we missen alleen nog ‘Diana, The Musical’’
Die is er wel al van Andre.
Selfie Exhibitionisme
Vandaag de dag is social media the place to be om te rouwen. Een paar recente manifestaties laten zien dat het collectieve lijden zo groot is dat er misschien wel gesproken kan worden van massahysterie.
Wie reed er niet mee met Anne in de donkere bossen met het onweer en de regen? We leven mee. En dan het moment van de ontknoping van levensechte Goede en Slechte Tijden. Een tbs-er die geen gek wilde zijn maar gewoon een gevoelloze schurk is de dader. We zijn boos en verdrietig.
Kaarsjes branden, gedichten op het net, sterkte voor de onbekende familie en roepen om maatregelen. Deze nooit gefilmde Nedflix serie is tot een afschuwelijk einde gekomen.
Daarvoor hebben we op de bank al naar andere rampen gekeken. Het volgen van de val van de voetballer op het veld. Zo jong en zo veel talent. Nog een goede Marokkaan ook. Dachten zij die het niet zeiden. Alles werd door de NOS en RTL en de dagbladen en de radio in beeld en geluid gebracht.
Terwijl de andere die balde, de vrouw van het Nederlands elftal, die stierf aan de gevolgen van een epileptische aanval slechts klein nieuws was. Sylvia werd nooit een Appie.
De Burgemeester en de man die premier zou zijn geweest
Bij niemand past lief beter dan bij hem. Eberhard van der Laan was meer dan een burgemeester. Hij was burgervader des vaderlands. In andere tijden kwamen er wonderlijke verhalen na de dood over wonderen van Erberhard in geheel Nederland. Zalig en heiligverklaard. We hebben meegeleefd. Tot het einde. In heel het land hingen de vlaggen halfstok aan overheidsgebouwen. Al het nieuws zagen wij. Jammer dat John de Mol er nog net geen reality show van kon maken. Op social media jankten we weer mee. Met alweer kaarsjes en mooie troostende woorden naar elkaar. Likes graag.
6 mei weet u het nog? 2002 het rampjaar. De na zijn dood tot Grootste Nederlander ooit uitgeroepene viel neer op het mediapark. Een milieufreak met een petje joeg de hoop kogels in het hoofd. Dat waren spannende en meer boze tijden dan alleen verdrietige.
Want wat als het 15 jaar later was gebeurd? In dit social mediatijdperk? Was er een opstand gekomen met een bezetting van het Binnenhof waarbij politici werden gelyncht?
Emotieloos leven en dan de ontlading
In deze hyper individuele samenleving met veel eenzaamheid en armoede zitten mensen achter hun scherm te kijken naar het leven. Zij laten dagelijks weinig emoties zien, dat is ons geleerd in de westerse cultuur. Wanneer er lijden van een ander is komen gevoelens vrij.
Godzijdank ben ik het niet en is het ook geen dierbare. Maar wat erg dan het hem of haar overkomt. Dan ontstaan de lijdende pretparken in een Stephen King werkelijkheid. Met mobieltjes de rouwstoet filmen met een selfie erbij.
In onzekere tijden, met veel dreigingen, geeft lijden van de ander een versterkend effect. In verbondenheid houden we elkaars handen op internet vast. De ramp, de dood, de terreur, het verdriet van de ander zijn aanleidingen
We zaten in het vliegtuig. MH17 in een virtuele vlucht. Zij vielen en wij kwamen uit het spel levend tevoorschijn. Vroeger gaf de kerk troost bij het noodlot of slechte daden. Nu God is doodverklaard heeft de mens een technologische Godin gecreëerd: drie-eenheid van Media, Internet en Mobieltje (MIM). In de plaats van beelden in heilige huizen zijn er de plastic rituelen met liefst iedere dag of week een hoofdstuk in het Grote Boek van Lijdensfeestjes om weten dat jij nog wel leeft.
We geven geen steun aan de buurvrouw die kanker heeft, het kind dat in armoede bij de bijstandkennis leeft of het familielid in rouw. Laat staan dat we stilstaan bij dieren en het milieu die lijden onder het geweld van mensen. Ja een deel doet dit wel, maar de meesten hebben rampen nodig als voedsel om zich goed te voelen zonder iets daadwerkelijk te doen.
Morele indoctrinatie en de goedheid om slecht te doen
Is dit Selfie-Tijdperk gevaarlijk? Wie kunnen we de schuld geven van het noodlot want alleen maar rouwen dat is bijna passé. Een nieuwe tijd komt. Er moet worden gekruisigd. Waar slachtoffers zijn komen daders zichtbaar in beeld.
In 2013 werd in het Amerikaanse stadje Sanford buurtwachter George Zimmerman vrijgesproken van moord op de Afro-Amerikaan Trayvon Martin. Iemand schreef op internet: Black Lives Matter.
De geboorte van een beweging. Heel goed, zou je alleen maar zeggen. Maar wat volgde ook “I’m sick of being nonviolent”. Met grote demonstraties en plunderingen. Geweld tegen agenten.
Me too, van nog meer recente datum. Filmproducent Harvey Weinstein is de laatste antiheld.
Na zijn val laten vrouwen van over de hele wereld met de hashtag #MeToo zien dat ook zij slachtoffer zijn van intimidatie of erger aanranding en verkrachting. Vergeten we het grijs?
Een rol voor even de handen van de viespeuk.
Je hoort er bijna niet meer bij als je niet ook eens in je leven als vrouw een Weinstein hebt ontmoet. Blanke mannen, of beter gezegd witte mannen, in het kader van correctheid, zijn niet alleen potentiele racisten maar ook zitten hun handjes los om vrouwen te betasten.
Het beeld van de maagdelijke onschuld van zwarten en vrouwen tegenover de dader van de moderne wereld. Het gaat verder dan buitenproportionele aandacht vragen voor een goed doel door een emmer ijskoud water over je hoofd leeg te gooien. Boetedoening en betalen, net als in de kerk. Hadden veel mensen maar ijs om even af te koelen.
Het gaat er niet om de verschrikkingen van racisme en seksuele intimidatie te bagatelliseren. Integendeel. Alle reden om racisme, discriminatie, seksisme en speciesime hard aan te pakken en een andere betere mooiere samenleving te creëren met respect voor ieder levend wezen, in zelfdwang en met innerlijke beschaving.
Mag ethiek ook iets minder hard schreeuwen
De morele druk uit de hoge toren van het eigen gelijk met selfies aan de muur geven echter aanleiding om het fenomeen van internetdruk ook te bekijken. Naast pestcybergedrag is het morele indoctrinatie gedrag te onderscheiden.
Mensen willen het lijden van anderen zien, zij identificeren zich met het slachtoffer en de dierbaren, ze verworden tot slachtoffers, zoekende naar daders, want schuldigen zijn er altijd en dan kan het snel gaan van rouw, kaarsjes en klappen naar echte branden en nog echtere klappen.
De collectieve empathie door het verdriet dat voor ons beeld komt leidt ook tot woede omdat niet alleen hij en zij, maar ook ik slachtoffer ben. Hoe kan dit allemaal gebeuren? Wie niet meeleeft heeft geen gevoel. Niet alleen meer een ‘’Waarom’’ met hartjes posten maar het intense meeleven geeft een ‘’ik hoor erbij gevoel’’
Jij bent Anne, hij is Eberhard, ik ben dus ik lijd.
Dat geeft kansen op de slechte kant van empathie. Politiek geweld door massahysterie. Alleen verbondenheid met de eigen groep. Wie te weinig publiekelijk rouwt, niet meedoet of kritisch is kan de vijand en de dader zijn van ons, de slachtoffers.
Het is vreselijk, alles wat hierboven beschreven is raakt mij, zeg ik. Solidariteit en inlevingsvermogen graag, hoe meer hoe beter. Voor mens en dier. Alleen virtuele steun in een gevoelloze werkelijkheid van individualisme met zelfredzaamheid maakt een scheiding tussen het echte leven en het scherm.
Met de kans op collectief slachtofferschap in hysterie waarbij devaluatie van lijden optreedt in een schijnwerkelijkheid waar kuddemensen in naam van het voorkomen van geweld nieuwe zondebokken gaan zoeken.
Wie niet rouwt op social media is fout en wie geen slachtoffer is kan alleen maar dader zijn.
Zo zijn pogroms en heksenjachten ontstaan.
Hoeft niet ieder noodlot tot een beweging te leiden waarbij we iets moeten om te laten zien dat we al heilig zijn bij leven?
En een kaarsje branden kan ook nog steeds in de kerk of gewoon thuis zonder toeschouwers.
