door Peter-Vincent Schuld
Niet alleen de geschiedenis als een reeks van feitelijke gebeurtenissen kan een wreed en onmenselijk karakter dragen, ook het woord “geschiedenis” in de betekenis van het woord kan onrecht veroorzaken. De geschiedenis is niet zelden een synoniem voor de vergetelheid. Waar het aan ligt? We kunnen ettelijke redenen bedenken. We kunnen ook die tijd besteden aan het weer tot leven brengen van de mensen die in de eeuwigheid van de vergetelheid zijn geraakt.
In Nederland en elders in Europa gedenken we deze dagen de doden en de bevrijding van de nazi-terreur. Maar de dag van morgen kunnen we nooit onderbouwd vorm geven als we de geschiedenis niet als bouwsteen gebruiken. Nooit, maar dan ook nooit mag die geschiedenis zich herhalen.
Op 23 december 1893 wordt er in San Vincente een provinciestad in Latijns-Amerikaanse El Salvador een man geboren. Een man die geschiedenis zou schrijven in de strijd tussen goed en kwaad. Een man met een hart en een geweten. Tja, zult u misschien zeggen, “El Salvador, is dat niet dat rare land in Zuid-Amerika dat net zoals veel Latijns-Amerikaanse landen jaren lang geteisterd werd door oorlog en geweld?” Ja, afgezien van het feit dat het land niet “raar” is, is het land wel decennia lang geteisterd door geweld. Hoe tegenstrijdig is de naam El Salvador in verhouding tot de recente geschiedenis. Immers naam El Salvador betekent “de verlosser” of “de redder”. Maar op die 23e december 1893 zag een man het levenslicht die de naam van zijn land eer aan zou doen en de redder en de verlosser zou worden op het Europese continent en zo het leven kon sparen van tienduizenden Joodse mensen die een vernietiging stonden te wachten.
Na een loopbaan als kolonel in het leger van El Salvador werd Jose Castellanos Contreras diplomaat in de functie van consul generaal op de diplomatieke vertegenwoordiging van El Salvador in het Zwitserse Genève van 1942 tot 1945. In 1938 ving aan aan met die functie van consul generaal in Hamburg en in die tijd zag hij de rappe opmars en de daarbij behorende wreedheden van Nazi-Duitsland. El Salvador verbrak de diplomatieke banden met Hitler en José Castellanos Contreras week uit naar Zwitserland waar hij dezelfde functie ging bekleden.
De tweede Salvador, Mändl uit Transsylvanië
Gedurende zijn ambtstermijn als consul-generaal in Genève maakte hij kennis met de Joods-Transsylvanische zakenman Gyorgy Mändl.
Transsylvanië, tot het einde van de Eerste Wereldoorlog onderdeel van Hongarije. Na het Verdrag van Trianon, waarbij Hongarije wegens haar gedrag gedurende de eerste wereldoorlog werd opgedeeld, omvat het nog maar 1/3 van haar oorspronkelijk grondgebied . Thans behoort de historische regio tot Roemenië. Maar Hongarije en Roemenië kenden gedurende de Tweede Wereldoorlog regimes die maar wat graag meededen aan de Jodenvervolging.
Transsylvanië, het maakte deel uit van Hongarije, de burgerij bestond voor een groot deel uit Saksische Duitsers. Transsylvanië, bekend van Bram Stoker’s figuur Dracula. Al werd de regio oorspronkelijk bevolkt door de Daciërs, in de 12e en 13e eeuw vestigden er zich ook Duitsers en Oostenrijkers. De regio werd dus ook bekend onder de namen Siebenb¨ürgen in het Duits, Zevenburgen in het Nederlands en Erdély in het Hongaars. Transsylvanië, grenzend aan de regio Boekovina, waar nog veel meer Joodse mensen leefden en die gedurende de Tweede Wereldoorlog te maken kregen met de Holocaust.
Vergeten doen we het nooit. Mändl ontsprong de dodendans der vervolging en werd door José Castellanos Contreras benoemd als de eerste secretaris op de Geneefse diplomatieke vertegenwoordiging. Mändl vertelde José Castellanos Contreras over de dreiging van vervolging. De Salvadoraanse consul verschafte Mändl en zijn familie Salvadoraanse identiteitspapieren en de familie ging verder door het leven onder de naam Mantello. Een Italiaanse naam die samen met de valse identiteitspapieren die ze kregen, Mändl en zijn familie beschermden tegen een deportatie naar Auschwitz. Ternauwernood konden ze ontsnappen aan een arrestatie en deportatie door de Gestapo. José Castellanos en Mändl alias Mantello vormden een team.
In het diepste geheim werden met medeweten, instemming en hulp van José Castellanos Contreras zo’n 13.000 valse identiteitspapieren verstrekt aan Joodse inwoners van Hongarije, Roemenië, Polen, Bulgarije en Tsjechoslowakije. De documenten verzekerden de Joodse houders van bescherming en hulp van het Internationale Rode Kruis en het Zwitserse consulaat in Boedapest.
De vorming van het denkbeeldige trio “Los Salvadores“
Foto: © Nationaal Archief van de Republiek El Salvador
Er was in Europa nog een Salvadoraanse diplomaat en jurist die een pesthekel had aan Hitler en zijn misdaden. Het was niemand minder dan de voorzitter van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, mr. José Gustavo Guerrero. Ook hij hielp Castellanos Contreras en Mändl bij hun inspanningen om de Joodse mensen tegen deportatie en moord te beschermen. De Duitsers vielen in mei 1940 niet alleen Nederland binnen maar enkele dagen na de capitulatie van Nederland ook het Internationaal Gerechtshof in Den Haag.
Hij trok de kaart van de diplomatieke en judiciaire onschendbaarheid van de rechters en de staf van het Internationaal Gerechtshof op het moment dat een Duitse generaal aanstalten in zijn richting maakte. “Jullie komen hier binnen over mijn lijk” grauwde hij de bezetters toe. Voor die heroïsche daad werd Guerrero tot tweemaal toe genomineerd voor de Nobelprijs voor de vrede. Een feitelijke toekenning werd deze held niet gegund.
Wegens de bezetting van Nederland door de Duitsers, viel ook het doek voor het Internationaal Gerechtshof waarbij er uitgeweken werd naar Genève. Daar ondersteunde hij zijn landgenoot.
José Castellanos Contreras zelf? Hij zweeg over zijn heldendaden. Pas enkele jaren voor zijn overlijden dat plaatsvond in 1977, leerde de wereld en zelfs zijn eigen dochter pas over daden van de heroïsche redder en verlosser, de naam van zijn land El Salvador alle eer aan doende. De staat Israël kende de moedige diplomaat de titel Rechtvaardige onder de Volkeren en zijn naam prijkt in het Yad Vashem, de Hal van de Namen.
Wie denkt dat de wereld zich afspeelt in de hoofden en harten van mensen die qua nationaliteit dicht op het vuur zitten, heeft het mis. De wereld en de harten zijn samen een stuk groter dan de vierkante meter waarop menig mens leeft.
