EU kwispelend en met hangende pootjes naar Turkije, maar restauratie van de EU-Turkse betrekkingen ligt stil

door Koos van Houdt

Wie op de wereldbol kijkt, ziet het onmiddellijk. Op het belangrijkste kruispunt van de wereld ligt Turkije. Hier komen vier werelden samen. Niet zo zeer jammer dat er Turken wonen. Wel jammer dat veel Turken zo vreselijk eigenwijs zijn. De immer spanningsvolle relatie tussen de Europese Unie en Turkije kreeg dinsdag een nieuw hoofdstuk. Ursula von der Leyen en Charles Michel gingen op bezoek bij president Erdogan.

Helaas, zo’n thema lijkt te hoog gegrepen voor veel collega’s. Een incident tekent het nieuws erover. Inspanningen om de inhoudelijke achtergronden wat beter uit te leggen, bleven tot nu toe achterwege. Zodoende weten we alles over de stoel die ontbrak in de ontvangstsalon van de Turkse president. Ursula von der Leyen moest zich behelpen op een slecht zittende driepersoonsbank op de tweede rang. Een metafoor voor de verhoudingen. Het tekent haar inzet dat ze niettemin de zaken voor liet gaan.

Welke zaken? De Turkse president Erdogan heeft tot nu toe in alle talen gezwegen daarover. Hij speelt een merkwaardig soort dubbelspel met zichzelf. Met de Europese Unie wil hij niet, althans niet meer. Zonder de Europese Unie kan hij niet.

Thuis zit hij vooral met overbevolkte gevangenissen. Alsof journalisten daardoor zwijgen en mensen op straat hem blijven steunen. Mensen met een andere godsdienst dan de islam of uit de Koerdische minderheid worden vervolgd. Door wanbeleid stort hij de Turkse economie in de afgrond. Kortom, na twintig jaar Erdogan gaat het met het land na een tijdelijke opleving weer bergafwaarts.

Gelukkig voor hem is er desondanks de Europese Unie. Hoe dan ook wordt daardoor een nieuw hoofdstuk geschreven in het boek daarover. De geschiedenis is lang, maar het laatste deel begon in december 1999 op een Europese Raad in Helsinki. Op die dag wilde het buiten maar niet licht worden. Allerlei vliegtuigen vlogen heen en weer tussen Istanbul en Helsinki.

Het maakte duidelijk dat de verhoudingen met Turkije niet dezelfde waren als de verhoudingen met andere Oost-Europese landen die in die jaren in de wachtkamer zaten op weg naar lidmaatschap van de Europese Unie. Ondanks het feit dat in de tekst van de slotverklaring van Helsinki wel de woorden ‘op dezelfde wijze kandidaat-lidstaat’ zijn opgenomen.

In de jaren erna won de toenmalige burgemeester van Istanbul met zijn nieuwe AK-partij de verkiezingen en de macht in Turkije. Aanvankelijk was iedereen blij. Zijn ‘mild-islamitische’ koers leek niet veel af te wijken van die van zijn seculiere voorgangers. Vijf jaar later, in december 2004 werd onder Nederlands voorzitterschap de pre-toetredingssteun voor Turkije omgezet in daadwerkelijke toetredingsonderhandelingen. Die belandden in de jaren erna geheel in het slop.

Voor Nederland gold de formule van de inmiddels overleden Arie Oostlander, toenmalig lid voor het CDA van het Europees Parlement. Hij formuleerde: ‘Wanneer het in Istanbul net zo gemakkelijk is een christelijke kerk te bouwen als in Rotterdam een islamitische moskee, dan kan Turkije lid worden van de Europese Unie’. Zijn Europese partijpolitieke familie belegde in die tijd een ideologische bezinningsconferentie in Istanbul om te proberen de AK-partij op te nemen in deze christen-democratische beweging.

Toen al bleek de ware aard van Recep Tayyid Erdogan. In hoog tempo werd in Turkije de lijn van de seculiere leider Atatürk (‘Vader van de Turken’) vervangen door de islamitische ideologie. Wat dat betekent blijkt in dat land: geen godsdienstvrijheid, veel journalisten, geestelijken en andere activisten voor de mensenrechten in de gevangenis, nog net geen eenpartijstaat. Erdogan steekt Atatürk naar de kroon.

Je zou zeggen: Turkije is al jaren geleden afgevoerd van de lijst van kandidaat-lidstaten van de Europese Unie. Dat is niet het geval. Turkije ligt nu eenmaal op het kruispunt van de wereld. De Europese Unie en de Erdogan erkennen achter de schermen hun wederzijdse afhankelijkheid van elkaar. Net zoals de Europese Unie niet zonder Rusland kan, kan de Europese Unie zonder Turkije. Zij het dat Turkije net wat kleiner is en er iets meer kan worden samengewerkt.

Het neemt niet weg dat we vandaag een vervelend plaatje zien. Ursula von der Leyen en Charles Michel die op het hoogste niveau aan de Turkse president Erdogan komen uitleggen wat de Europese Unie ervan vindt. Dat kan niet anders dan het beeld oproepen van het kwispelende schoothondje, dat met hangende pootjes in het protserige presidentiële paleis bij Ankara opwachting komt maken. Want de zorgvuldig voorbereide verklaring van twee weken geleden van de Europese Raad laat geen ander beeld toe.

Want de Turken, daarvan wonen er miljoenen in Europese lidstaten. Duitsland en Nederland kunnen ervan meepraten. En Turkije, nou ja, die houdt zich min of meer aan de schandelijke Turkijedeal, die in 2016 nog door Mark Rutte, namens het toenmalige Nederlandse voorzitterschap werd onderhandeld.

U weet wel, die overeenkomst waar Rutte in de verkiezingscampagne nog trots op was, omdat 90% van de vluchtelingen uit gezellige landen als Syrië en Afghanistan daardoor opgevangen blijven worden “in de regio”. Geheel volgens de VVD-ideologie waar de liberalen in de Tweede Kamer zo voor vechten en waarvan de politieke waarde nu hopelijk gerelativeerd gaat worden in de komende kabinetsformatie. Ook die overeenkomst waar de Europese Unie al 6 miljard euro voor heeft toegeschoven aan Turkije en waar nu ettelijke miljarden aan worden toegevoegd.

Met de Turken willen we niet, maar zonder de Turken kunnen we niet. Dus gingen Von der Leyen en Michel dinsdag op dat gemankeerde bezoek bij Erdogan. Want die is de afgelopen maanden zo goed geweest de provocaties op te schorten als gevolg van boringen in het oostelijke deel van de Middellandse Zee, Net genoeg en net op tijd voor de Europese leiders. Die hadden in ruil vriendelijke teksten over betere samenwerking met Turkije in de aanbieding. Von der Leyen en Michel zijn de boodschappers van dit slechte nieuws.

Je zou in dit verband hopen dat Josep Borrell als hoge vertegenwoordiger voor het buitenlandse beleid zich net zoveel zorgen maakt over de vele in het gevang zuchtende Turkse journalisten, als hij eind vorige week deed voor Europese correspondenten in China. Naar aanleiding van de verbanning van een BBC-collega en zijn echtgenote, die hetzelfde werk deed namens de Ierse publieke zender RTE, naar Taiwan, klom Borrell in de pen. “De Europese Unie blijft onafhankelijke en betrouwbare media overal in de wereld steunen”. Zouden Von der Leyen en Michel dit ook in Ankara hebben uitgesproken?