In memoriam: Valérie Giscard d’ Estaing: Van verzetsheld en latere Franse president tot voorvechter van Europese grondrechten

Vandaag werd bekend dat de Franse oud-president Valérie Giscard d’ Estaing is overleden. Een man die een rol speelde in het Franse verzet tegen nazi-Duitsland maar ook de leidende man was achter de Europese Grondwet, die door de Nederlandse kiezer in de vuilnisbak werd gegooid. Collega Koos van Houdt schreef een impressie over één van de grootste Franse staatslieden uit de recente geschiedenis, die door het Nederlandstalige perskorps in Brussel nooit echt goed begrepen werd. (pvs)

door Koos van Houdt

De grap deed het goed in de Nederlandse taal, de collega’s uit andere taalgebieden in de perszaal van de Europese Raad van Brussel moesten even worden bijgepraat. Het was december 2001. Plotseling was hij terug op het Europese toneel: Valéry Giscard d’Estaing. Wijnboer uit de Franse Auvergne, maar ook voormalig president van de Franse Republiek. De grap die rondging: “Heb je nog een opa, stuur hem naar Europa”.

Die grap werd wel vaker gebruikt. Bijvoorbeeld als ‘thuis’ een uitgerangeerd politicus zijn laatste jaren voor de partij mocht slijten in het Europees Parlement. Het overkwam bijvoorbeeld de Portugese oud-president Mario Soares. Het werd eerder in 1979 ook gezegd van de voormalige kroonprins Otto von Habsburg, die als oude man tussen 1979 en 1999 in het Europees Parlement zat.

Maar dit keer was het serieus. Bloedserieus.

De gevreesde maar ook briljante Belgische premier Guy Verhofstadt kreeg zijn collega’s zo ver een Europese conventie uit te schrijven. Een wat? Een grote vergadering met een knipoog naar de Conventie waarin van Philadelphia uit 1787. Daar werd indertijd de Amerikaanse Constitutie geschreven door afgevaardigden van dertien staten. Het was de geboorte van de Verenigde Staten van Amerika.

Aan de Europese Conventie zijn de jaartallen 2002-2003 verbonden. Daar zaten mensen uit alle lidstaten, alle tien toen nog in de wachtkamer verblijvende kandidaat-lidstaten en Europese instellingen. Guy Verhofstadt wilde een Europese Conventie. Het begin van de Verenigde Staten van Europa. Maar dat begin moest democratisch, open en transparant zijn. Zijn idee werd begrepen door de gisteren aan corona overleden Valéry Giscard d’Estaing, toen 75 jaar! Hij werd voorzitter.

Over die Conventie valt een hoop te vertellen. Alleen al omdat alles openbaar was. Veel journalisten hebben ook zo hun herinneringen aan deze Conventie. In ieder geval stamde het idee niet alleen af van Guy Verhofstadt. Ook de belangrijkste fractievoorzitters in het Europees Parlement kwamen eerder met dat idee. Een jaar daarvoor, in december 2000, waren deze fractievoorzitters boos. Op de avond van de maandag dat het Verdrag van Nice werd geschreven, zwoeren zij wraak. De zittende Franse president Jacques Chirac had er in Nice weinig van gebakken. Een half etmaal later was het idee van de Europese Conventie geboren.

Voor Giscard d’Estaing een mogelijkheid een belangrijke tegenstander in de Franse politieke arena een loer te draaien. De Conventie en ‘zijn’ voorzitterschap kwamen er. Nooit eerder waren er zoveel mogelijkheden voor iedereen om mee te praten over de toekomst van de Europese Unie. Niemand verwachtte echt resultaat. Maar dat kwam er wel. Er werd een compleet voorstel voor een Europees grondwettelijk verdrag geschreven. Was getekend: Valéry Giscard d’Estaing.

Van de huidige president Emmanuel Macron wordt wel gezegd dat hij Frankrijk definitief tot een gewone Europese lidstaat wil maken. Van hem komt de term ‘Europese soevereiniteit’. Maar Macron had dat nooit kunnen zeggen zonder Giscard d’Estaing als politieke opa te hebben. Want Giscard d’Estaing brak definitief met de bekrompen Franse idee van het ‘Europa van de Vaderlanden’ van zijn voorganger Charles de Gaulle.

Voor Giscard d’Estaing een mogelijkheid een belangrijke tegenstander in de Franse politieke arena een loer te draaien. De Conventie en ‘zijn’ voorzitterschap kwamen er. Nooit eerder waren er zoveel mogelijkheden voor iedereen om mee te praten over de toekomst van de Europese Unie. Niemand verwachtte echt resultaat. Maar dat kwam er wel. Er werd een compleet voorstel voor een Europees grondwettelijk verdrag geschreven. Was getekend: Valéry Giscard d’Estaing.

Dat zogenaamde gaullisme is niet dood. De politieke oppositie in de Europese Unie vindt er een fundament. Nationale lidstaten zijn soeverein, de Europese Unie is niet meer dan elk ander internationaal verband van samenwerkende zelfstandige staten. Giscard d’Estaing veegde dat idee naar de prullenmand. De gedachte klopte niet met de inhoud van het Verdrag van Rome uit 1957. Daar werd veel meer dan alleen een internationale organisatie in de steigers gezet. Maar dood is die gedachte nog steeds niet.

Het was overigens geen verrassing dat de liberaal Verhofstadt zijn Franse liberale partijgenoot eind 2001 uit de anonimiteit van zijn wijngaard haalde. Giscard d’Estaing was immers ook lid geweest van het Europees Parlement. En hij was president van Frankrijk geweest in een tijd dat de toenmalige Europese Gemeenschappen nog niet zo heel veel voorstelden. Hij bouwde niet alleen aan een netwerk van snelle treinen in Frankrijk. In zijn jaren als president van 1974 tot 1981 werden ook heel wat nieuwe gedachten over de Europese samenwerking op tafel gelegd.

De eerste was die van de rechtstreekse verkiezing van het Europees Parlement. Dat gebeurde voor het eerst in 1979 en was bedacht door de Nederlandse sociaal-democraat Schelto Patijn in 1972. Die zat toen vanuit de Tweede Kamer in dat Europees Parlement. Giscard was voor. Hij onderhandelde over die gedachte met zijn Duitse evenknie, bondskanselier Helmut Schmidt. Zij stemden toe. De andere lidstaten volgden.

De tweede gedachte was die van een Duits-Franse of Frans Duitse As, die bepalend zou zijn voor de verdere ontwikkeling van de Europese Unie. Giscard en Schmidt zaten regelmatig bij elkaar. De tijd was er rijp voor. Voor Charles de Gaulle was dat in zijn jaren als president van Frankrijk nog een brug te ver. Duitsland, daar moest je wel vrede mee sluiten. Maar Duitsland was de vijand in de Tweede Wereldoorlog. De herinneringen waren nog vers. Te vers.

De derde gedachte was die van de ene Europese munt. De euro werd in wezen bedacht door het duo Giscard en Schmidt. Er moest nog tien jaar water door de Rijn stromen voor die euro via het Verdrag van Maastricht in 1991 een embryonale vorm van leven ging vertonen. En nog eens tien jaar om te worden ingevoerd. Toen was het 2001 en kwam Giscard als Europese opa terug.

Gisteren, 2 december 2020, stierf hij aan de gevolgen van corona.