Over onafhankelijke journalistiek: OOPS… Niemand snoert ons de mond! 5 jaar FACTS FOUND!

door Koos van Houdt

Vandaag is Facts Found 5 jaar “in de lucht”, of in moderne termen, 5 jaar online. Vijf bewogen jaren op de redactie, 5 bewogen jaren in Europa. Vijf jaar schrijven we wat we moeten schrijven. Luis in de pels? Ja! Irritant? Jazeker! Zijn we van plan om te stoppen? Nee! Met het toetsenbord als moker slaan we fabeltjes en leugens aan diggelen. U heeft recht op de feiten zoals deze zijn. In ieder geval willen we u bedanken dat u in ons u vertrouwen stelt ons las, leest en hopelijk blijft lezen en heel veel dank dat u ons zo massaal steunt. We hopen dat u ons blijft steunen! (PVS)

Jullie hoeven me niet te geloven. Want wie ben ik nou? En wie zijn Christel en Peter-Vincent en wie is Jan? De ene kennen jullie beter dan de andere. En Peter-Vincent heeft hier en elders vaak heel wat te vertellen. Christel en Peter-Vincent begonnen vijf jaar geleden dit magazine op internet Facts Found.

Maar ja, dan schrijf je over Europese zaken. Als het je niet kan schelen, lees je het niet. Als het je stiekem, heel diep in je hart toch wel een beetje interesseert, lees je het wel. Misschien ’s avonds laat met je telefoon verborgen onder de dekens. Zodat niemand het ziet. Want, nou ja, Europa, de Europese Unie. Deugt dat zaakje wel?

Eén belangrijk punt moeten jullie wel weten. Voor je ons weer weg klikt. Wij, de mensen van Facts Found hebben er zelf voor gekozen. We doen het niet om vriendjes te worden met de mensen van de Europese Commissie of leden van het Europees Parlement. We doen het omdat we journalist zijn. Dat betekent dat we er van hen niets voor terugkrijgen en dat ook niet willen.

Journalistiek is gelijk zoeken naar feiten met een metaaldetector

We vinden het alleen wel belangrijk om jullie daarover te informeren. Waarom eigenlijk? Daar is maar één, een wellicht moeilijk woord voor: relevantie. Journalisten zoeken de informatie op die belangrijk is voor jullie om de wereld om je heen wat beter te begrijpen. Daarbij zijn veel meer dingen relevant dan alleen de Europese Unie. Natuurlijk. Maar wij hebben ons nu eenmaal in dit deel van onze aardse leefwereld verdiept. En we vertellen jullie graag wat we na al onze onderzoeken aantreffen.

We doen het dus voor jullie en voor jullie alleen. Als we er financieel wat aan overhouden, dan alleen omdat jullie dat herkennen en ons een iets daarvoor gunnen. Dan klik je op de knop op deze site, waarmee je iets kunt geven. Bijvoorbeeld nu, omdat we onze vijfde verjaardag, ons eerste jubileum vieren.

Wij als journalisten werken met een erecode. Alles wat wij schrijven, kunnen jullie beoordelen. Ook kun je nagaan of het wel klopt. Want wij schrijven erbij, waar onze informatie vandaan komt. En vooral, wij doen ons uiterste best om jullie geen rad voor ogen te draaien. Onze erecode: we proberen zo dicht mogelijk bij de feiten te komen en te blijven. Waarheid en niets dan de waarheid te schrijven. Zodat je precies weet waarmee je het eens of heel erg oneens bent.

Snuffelen en observeren als een speurhond

Wij van Facts Found hebben dus geen luxe leventje. Bij ons geen kwestie van geld als water verdienen. Dat geeft niets, want het is ook gewoon mooi om dit werk te doen. We lezen, speuren, observeren en rechercheren. We doen het graag, al moeten we ervoor in armoede leven. Nee, wij zijn niet arm. Maar we zouden het er wel voor over hebben om er arm voor te worden.

Kritisch kijken naar de Europese Instellingen omdat het moet in een democratische rechtsstaat

Daarom hebben we bij ons eerste jubileum, bij vijf jaar Facts Found een paar harde noten te kraken over recente besluiten en acties van de Europese Commissie. Dat is voor jullie niet ongewoon. Soms is de ene redacteur heel wat kritischer op acties van de Commissie dan de andere. En dat schrijven we dan ook gewoon op. Ook onderling gaan daarover op de redactie de golven wel eens hoog.

Ingewikkeld Europa uitgelegd zonder inmenging

In dit geval gaat het over acties van de Commissie die over ons eigen werk gaan. Daar schrijven we alleen maar over als dat ons allemaal raakt. Dit verhaal gaat dus niet over een klimaatpaus of over een vriendin van Oekraïne, die zichzelf kleedt in de kleuren van dat land. Toevallig ook de kleuren die de Europese vlag weerspiegelen. Zoals Ursula von der Leyen en al haar collega’s van vrouwelijke kunne deden tijdens het debat op woensdag 14 september in het Europees Parlement over de beleidsplannen voor 2023.

Inmenging Europese Commissie in de journalistiek?

Dit keer gaat het over pogingen van de Europese Commissie om ons, journalisten, te laten berichten over wat zij leuk en aardig vinden. Dat gaan we niet doen. Dat willen we ook niet. Waarom zouden jullie ons anders nog geloven. Toch zijn er twee recente voorstellen van de Commissie die dat wel nastreven. Terwijl ze in Brussel nergens bang voor hoeven zijn.

Op ieder moment zijn er in Brussel ongeveer duizend journalisten van over de hele wereld die heus wel aan hun luisteraars, kijkers, lezers vertellen wat er aan de hand is. Elke dag weer.

Toch zien ze bij de Europese Commissie leeuwen en beren. Dus hebben ze hun gretige handen uitgestoken naar de persbureaus. Die zijn vaak nog op nationale leest geschoeid. Nu hebben uit veel lidstaten deze nationale persbureaus zich verenigd in de Europese Nieuwskamer. Officieel in het Engels: European Newsroom. Dat kan, dat mag.

Maar we moeten er wel bij bedenken dat deze persbureaus vaak door hun werkwijze bepalend zijn op welke manier de nieuwsverhalen uit Europees Brussel in het nieuws komen. De leiding van deze Newsroom berust bij de Duitse collega’s van het Deutsche Presse-Agentur DPA. Handig voor de Duitse Frau Ursula von der Leyen zelf. Ze vinden onderdak bij de Belgische collega’s van Belga in Brussel. Handig voor iedereen, die erbij hoort. En ze informeren elkaar weer.

Het enge ervan is daarom dat de Commissie op de achtergrond stiekem de drijvende kracht is achter deze European Newsroom. Er worden de collega’s die bij die persbureaus werken, allerlei worsten voorgehouden. Ze horen eerder dan anderen welke nieuwsverhalen eraan komen. En aan hen wordt dan ook vast verteld wat de strekking ervan zal zijn. Ze krijgen meer en betere informatie over de agenda. En voor een lid van de Europese Commissie wordt het gemakkelijker door het geven van een interview, snel al die persbureaus te bereiken met de eigen zegenrijke boodschap. Daar kwam op 6 september ook nog een financieel voordeel bij. Nu wordt het echt oppassen: want wiens brood men eet, diens woord men spreekt.

De Belgische lezers zijn dus nu gewaarschuwd. Maar op dit punt lopen wij en de lezers in Nederland achter. Want de Nederlanders van het Nationale Persbureau ANP maken geen deel uit van deze European Newsroom. We vroegen hoofdredacteur Freek Staps om een toelichting hierop. Hij hoeft zich immers nergens voor te schamen. Maar tot nu toe bleek dat zelfs voor journalisten onderling het moeilijk is, antwoorden te krijgen op vragen die leven. Is het ANP gepasseerd in Brussel? Heeft het ANP de voordeeltjes laten lopen ter wille van het belangrijke beginsel van nieuwsgaring in alle vrijheid op basis van de persvrijheid? We vroegen het aan Staps via zijn mail en via zijn LinkedIn-pagina. We stuurden een herinnering. Maar het bleef stil aan de andere kant van dit lijntje. Jammer, Freek. Maar als je dit leest en je wilt toch alsnog reageren. Dan zijn we de beroerdste niet!

Een ander product aan deze tak wordt gevormd door het betrekkelijk nieuwe magazine Brusselse Nieuwe. Onafhankelijk? Volgens de redactie natuurlijk wel. Want met een andere mededeling kom je niet weg in Nederland. Maar toch: deze opmerking op de eigen website van dit blad stemt niet direct hoopvol: “Een adviesraad van journalisten, voorlichters en van oud-Europarlementariërs van allerlei politieke achtergronden adviseerde tijdens de pilot-fase en houdt na de lancering van Brusselse Nieuwe in de gaten dat we nieuws brengen dat voor alle Nederlanders – ongeacht politieke voorkeur – interessant is.” Aan de financiële kant van de streep lezen we dat onder meer het met belastinggeld gevulde Stimuleringsfonds voor de Journalistiek bijspringt.

In België speelt dan weer heel wat anders. Velen met ervaring in de perszalen van de Europese instellingen zaten regelmatig te glimlachen, wanneer een groep van Belgische collega’s met elkaar binnen kwamen. Zij zaten in hetzelfde vliegtuig. Ze zaten in het vliegtuig waarmee de Belgische delegatie inclusief de minister-president zat. Voormalig liberaal premier Guy Verhofstadt werd vermaard door deze vaderlijke houding, die hij verspreidde over de Belgische journalisten.

Moest hij zijn bijeenkomst verlaten, dan gingen alle Belgische journalisten als een kudde getrouwen met hem mee in het vliegtuig naar huis. Verhofstadt dacht zelfs ooit de Nederlandse krant NRC in het openbaar te kunnen vermanen, toen deze krant kritisch verslag deed over het werk van de Nederlandse, maar ook liberale Commissaris Frits Bolkestein. Bolkestein was in de jaren 1999 tot 2004 het uit Nederland afkomstige lid van de Europese Commissie.

Zo komen we bij een belangrijk ander voorstel van de Commissie. Dat kwam op vrijdag 16 september. Toen werd aan de Europese ministerraad en aan het Europees Parlement een wetsvoorstel voorgelegd, waarbij de bescherming van de mediavrijheid wordt geregeld. “Mooi” voor de Nederlandse Publieke Omroep, die worstelt met vermeend discutabel journalistiek handelen door zendgemachtigde Ongehoord Nederland.

De klassieke leer is dat mediavrijheid een grondrecht is. De ruimte van vrijheid gaat vooraf aan wat de overheid daarover verder regelt. De overheid is er niet om de mediavrijheid te beschermen en te ondersteunen. De overheid kan hooguit, zo is al jarenlang onder juristen gemeengoed, de rechter de bevoegdheid laten strafrechtelijke en civielrechtelijke grenzen aan te brengen. Daarbij gaat het vooral om feiten als doelbewuste belediging van anderen, van haatzaaien, van smaad en van discriminatie.

De proef op deze som kwam binnen de Europese Unie, toen sinds 1992 nieuwe lidstaten pas konden onderhandelen over toetreding als rechtstaat, democratie en grondrechten goed zouden zijn geregeld. Dat deden nieuwe lidstaten braaf. Maar eenmaal binnen als lidstaat vergaten ze hun afspraken op dit vlak te vaak. Nu zitten we met de problemen in Hongarije en Polen, maar laat u geen rad voor ogen draaien. Overal probeert de overheid op een of andere manier invloed uit te oefenen op wat er in de media verschijnt. Dit komt mede omdat daar ooit op nationaal niveau mediawetten werden vastgesteld. Dat leek een mooie waarborg, maar veranderde gaandeweg in het tegendeel. De overheid ging steeds meer bepalen op welke wijze de mediavrijheid vorm zou moeten krijgen.

Daarom valt met recht de stelling te verdedigen dat de overheid af moet blijven van een wettelijke omlijning inzake de inhoudelijke mediavrijheid. Dat moeten en mogen we als grote verantwoordelijkheid bij de journalistiek laten. Echte journalisten zijn vanwege hun deskundigheid ook de beste mensen om voorop te gaan in het bestrijden van trollen en van nepnieuws. Dat kunnen zij beter dan politici, bestuurders of namens hen een batterij ambtenaren.

En toen…..

Gunay Uslu is tegenwoordig in Nederland staatssecretaris van cultuur en media. Zij volgde Arie Slob op, die vanwege de Nederlandse mediawet die vooral over de audiovisuele media gaat, in de problemen kwam. Hij moest volgens die wet Ongehoord Nederland wel toelaten tot het bestel. “Nu zitten we met de gebakken peren”, zeggen kritische stemmen. Maar ook Uslu spreekt voor Nederland de taal van de Europese Commissie.

Heel sympathiek dat zij vanuit de overheid de strijd aangaat met zaken als nepnieuws en getrol vanuit Rusland. Nog sympathieker dat zij actief beleid voert om geld vrij te maken zodat regionale en lokale media ook deel van leven terugkrijgen. Zelfs vanuit journalistieke organisaties als de NVJ krijgt zij daarvoor alle ruimte.

Het Nederlandse en het Europese mediabeleid vertonen zo steeds meer hetzelfde gezicht. Allemaal met hele goede bedoelingen. Maar de kritische vraag valt te stellen in hoeverre een journalist goede journalistiek kan bedrijven over een gemeenteraad, als diezelfde gemeenteraad zijn nieuwsorganisatie financieel overeind houdt. Het is bovendien oneigenlijke concurrentie ten opzichte van nieuwsmedia en journalisten, die niet willen of kunnen terugvallen op zo’n potje vol met belastingcenten. Hoe bewaren we de absolute onafhankelijkheid van de pers?

Als we dit type denken toepassen op het huidige beleid van de Europese Commissie dan is een waarschuwing wel op zijn plaats. De sympathieke bedoeling is om de collega’s zoals deze in Hongarije ruimte terug te geven voor hun onafhankelijke journalistieke werk. Die bedoeling bestaat ook zeker bij de Europese instellingen. Maar er is geen waarborg meer, wanneer op een dag, die hopelijk nooit aanbreekt, de Europese mediawet een andere richting op wordt gedrongen. Die waarborgen moeten dus nu ingebouwd worden. Op die dag zijn we vergeten wat de bedoeling was met de leer over mediavrijheid als grondrecht. De overheid kan die mediavrijheid beter ongemoeid laten. Gelukkig blijkt uit reacties van onder meer de Nederlandse Vereniging van Journalisten NVJ en van organisatie van werkgevers Nederlandse Dagbladpers, dat deze gedachte althans in Nederland nog niet dood is.

En wij? Wij modderen voort op eigen kracht en absoluut onafhankelijk in dit modderige veld van de persvrijheid.