Rusland: Wat we kunnen leren van de matroesjka’s

Peter-Vincent Schuld

Ik ben opgegroeid ten tijde van de koude oorlog. De kernraketten stonden op elkaar gericht. Het verderfelijk communisme tegenover het vrije westen.

Het kapitalisme werd na de val van het communisme door de Russen omarmd en heeft intussen een overtreffende vorm gekregen van hoe wij het hier in het westen kennen. Alles is veranderd. Of toch niet?

In de recente geschiedenis heeft Rusland nooit een echte democratie gekend. Integendeel. De monarchie van de tsaren liet geen ruimte voor democratie en de Sovjet-periode evenmin.

Rusland is een land van uitersten. Opstandige islamitische regio’s zoals Dagestan en het thans onder enige controle gekregen Tsjetsjenië tonen aan dat de stabiliteit van het land alleen maar gegarandeerd kan worden met een “gewapende” stok achter de deur.

Zeker in de tijd van de USSR, dus de Sovjet Unie, vertrouwde niemand elkaar. Toen het communisme ineen stortte en de oligarchen hun kans zagen om rijkdom op te bouwen op gewiekste maar lang niet altijd even correcte wijze om het nog maar even “terughoudend” uit te drukken, was het vertrouwen evenmin aanwezig.

Rusland is dus niet het vrije westen. Het land kent andere mores en het is onverstandig om de betrekkelijk open en transparante bestuurscultuur die wij in het westen kennen als rolmodel te gebruiken om daarmee Rusland te vergelijken.

Het land mag misschien wel haar communistisch verleden achter zich hebben gelaten, maar zeker niet het voor velen onbegrijpelijk mechanisme waarmee het landsbestuur haar macht uitoefent.

U bent allemaal bekend met de Russische matroesjka poppetjes. Hoeveel poppetjes gaan er in één poppetje. Met andere woorden; hoeveel lagen moeten we doorworstelen om de “waarheid” te vinden?

Misschien is op dit moment het zoeken naar de waarheid niet eens zo belangrijk en moeten we eerst de vraag beantwoorden houdende “waarom?” zijn er zoveel lagen en lijkt het allemaal zo ondoorzichtig.

In 2000 trof ik de Russische president Poetin in Göteborg in levende lijve tijdens de Europese top van staats- en regeringsleiders. Kon de man recht in zijn ogen kijken. Vlijmscherpe ogen. Niet al te lang, ferm, gevoel voor humor maar hij laat niet met zich sollen. Een personificatie van de matroesjka poppetjes. Achter elke beslissing die hij neemt zoekt hij een rechtvaardiging. Niet veel mensen beseffen dat Poetin niet alleen een oud-KGB bureaucraat was maar ook een universitair geschoold jurist is. Onder de opperste gelaagdheid zit een man die in zijn vorige leven altijd loyaal was naar zijn meerderen maar die loyaliteit niet altijd één op één terug kreeg. Dat heeft hem gemaakt tot iemand, nu hij in de positie verkeert, 1000 % loyaliteit eist en als deze niet gegeven wordt rekent hij daar op zijn manier, zonder inmenging van buiten mee af.

Poetin heeft af te rekenen met tegenstanders die in zijn ogen zijn autoriteit en de stabiliteit van het land in gevaar brengen. Dat gevaar komt niet alleen van buiten Rusland maar voornamelijk ook vanuit Russische middens.

Rusland is van oudsher een machtige speler geweest op het wereldtoneel. Ten tijde van de tsaren maar ook ten tijden van de Sovjet Unie. Je kon niet om Rusland heen. Die macht van het de oude Russische glorie wil Poetin kosten wat het kost terug brengen op de kaart.

Dat doet Rusland, ze eist haar plaats op, op het internationale wereldtoneel. Voorheen Amerika en tot op heden nog steeds de Europese Unie, gingen en gaan uit van het in hun ogen superieure democratisch model naar westers voorbeeld en het humanitair belang is gestoeld op het wereldbeeld van vandaag.

De Russen daarentegen gaan uit van het stabiliteitsmodel, waarbij stabiliteit vanuit Russisch perspectief meer ten gunste komt van haar onderdanen dan de individuele democratische rechten. Dit alles gestoeld op historisch besef en de daaraan verbonden feitenkennis.

In zekere zin kun je zeggen dat Rusland eerder voor het academisch model kiest waarin verder wordt nagedacht tegenover het “waan-van-de-dag-populisme” waarmee de politiek in het westen zicht profileert en dat bij voortduring een loopje neemt met de feitelijke omstandigheden en de historische realiteit. Ja, ook de gevestigde politieke orde in het westen bedient zich van populistische communicatie.

Een voorbeeld hiervan is de zaak van Sergei Skripal de Russische dubbelspion die samen met zijn dochter een aanval met zenuwgas ternauwernood overleefde. De Britse minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson vergeleek de Russische president Poetin in de diplomatieke nasleep van deze affaire met Hitler. Dit zal hem nooit, maar dan ook nooit worden vergeven voor Poetin en zijn staatsapparaat.

Deze aantijging ligt bijzonder gevoelig en zeker in Rusland. Waar wij in Europa de bevrijding van Nazi-Duitsland vieren, vieren de Russen de overwinning op Nazi-Duitsland. Dat is een wezenlijk verschil. U mag niet vergeten dat de ten gevolge van de nazi-terreur er bijna 24 miljoen !!!! Russische doden vielen.

Waar in Nederland bijna schouderophalend gereageerd wordt als de Turkse premier Erdogan ons van nazi-praktijken beschuldigt heeft dit in Rusland een heel ander gewicht. Je kunt de Russen bijna niet grover en harder beledigen. Hier komt het historisch besef bij de Russen weer om de hoek kijken.

Terug naar de affaire Skripal. Ik weet niet wat voor bewijs of indirect bewijs de Britse inlichtingendiensten hebben om Rusland verantwoordelijk te houden. Maar objectief gezien heb ik geen wetenschap over hard bewijs dat de Russen in opdracht van Poetin deze moordpoging uitvoerden.

De gemeenschap wordt geacht de beschuldigingen zoals deze door de Britse autoriteiten worden gecommuniceerd op het woord te geloven en worden één op één vaak zonder kritische annotatie over genomen door de media.

Je zou bijna vergeten dat er ook andere mogelijkheden zijn. Immers een strafrechtelijk onderzoek naar moord duurt in feite wel wat langer dan een week om het bewijs rond te hebben en de daders aan te klagen. Zonder aan de ernst van de feiten iets af te doen, een dossier dat een enkelvoudige verdachte daadwerkelijk naar het “hekje” in de rechtbank leidt wordt in mijn ogen zorgvuldiger voorbereid. In de zaak Skripal worden er meteen conclusies getrokken en sancties uitgevoerd zonder dat er ook maar één enkele rechter er objectief heeft naar kunnen kijken. Zeker wanneer het internationale betrekkingen en spanningen betreffen waarvan het verloop wellicht het leven van een hoop mensen kan bepalen mag wel wat meer zorgvuldigheid worden betracht.
Rusland wordt al schuldig verklaard zonder enige vorm van (internationale) rechtspleging.

Ik zeg niet dat het Kremlin niet achter de feiten kan zitten, dat is heel wel mogelijk maar andere scenario’s zijn evenzeer mogelijk. Vergeet niet dat dit de wereld is van de inlichtingendiensten, waarin zaken vaak niet zijn wat ze lijken.

Eerst even naar de feiten. Skripal is een spion, een dubbelspion die werkte voor het Russische inlichtingenapparaat in de jaren 90 van de vorige eeuw en het begin van deze eeuw. Hij spioneerde, in dienst van Rusland voor de Britten. Vanuit Russisch perspectief is dit hoogverraad waarvoor hij veroordeeld werd. Hij kwam via een spionnenruil terecht in het Verenigd Koninkrijk.

Maar denk maar niet dat de Russen zijn hoogverraad vergeten zijn. Hoe zouden wij reageren als een agent van de AIVD een dubbelrol zou spelen en informatie doorspeelde aan Islamitische Staat? Dan is de roep vanuit de samenleving op social media om er een moordcommando op af te sturen binnen enkele minuten een feit. Begrijpelijk.

Maar was het wel Poetin die de opdracht gaf? Op het eerste gezicht lijkt het heel aannemelijk afgaande op wat er gecommuniceerd wordt door de Britten. Maar er zijn nog wat andere kanten. Een en ander is te voor de hand liggend. Nu ben ik de laatste die in complotten gelooft maar dat neemt niet weg dat er in dit geval meerdere mogelijkheden zijn.

Afgaande op wat bronnen ons menen te vertellen zouden vader en dochter Skripal zijn aangevallen met een stof genaamd Novichok. Een goedje wat in de begin jaren 70 tot en met de vroege jaren 90 van de vorige eeuw is ontwikkeld in de Sovjet Unie.

Zoals we weten is de Sovjet Unie uit elkaar gevallen. Niemand vertelt mij dat het niet mogelijk zou zijn geweest dat het goedje tijdens het uiteenvallen van de Sovjet Unie in handen is gekomen van voormalige Sovjet-landen of dat het mogelijk is dat het goedje in handen is gekomen van niet gouvermentele entiteiten of personen. Zeker in de begin jaren negentig bij het uiteenvallen van de Sovjet Unie zijn er door de chaos zaken waaronder wapens in handen gekomen van derden die niet onder de controle stonden van het centraal gezag in het Kremlin.

De mogelijkheid bestaat, ik zeg niet dat het zo is, dat het goedje is gebruikt door een derde partij (een land of groep van personen met toegang tot gevaarlijke wapens) om zo het Kremlin verdacht te maken en te beschadigen. Een onderzoek ncaar die mogelijkheid verg wel meer tijd dan er is genomen om sanctiemaatregelen te nemen tegen de Russen.

Poetin kan electoraal de absolute macht wel hebben verworven maar controleert Poetin wel alle veiligheidsmechanismen? Met andere woorden heeft Poetin wel de absolute controle over het doen en laten van zijn militairen en zijn veiligheidsdiensten?

Geruime tijd geleden sprak ik een insider die zeer goed bekend is met het interne Russische reilen en zeilen die mij vertelde dat Poetin ook maar een marionet zou zijn van een groep invloedrijke personen in en rond het Kremlin. Niet gezegd dat het zo is, maar de mogelijkheid valt niet geheel uit te sluiten en sluit ook aan bij het beeld van Poetin dat bekend is uit zijn loopbaan bij de KGB in voormalig Oost-`Duitsland, namelijk dat van een zeer loyale vazal die ontsteld en ontstemd is als de loyaliteit niet wederzijds is.

Poetin heeft niet alleen maar de politieke oppositie als tegenstrevers, ook in eigen gelederen en in het veiligheidsapparaat heeft Poetin vijanden met vaak een persoonlijke en opportunistische agenda. Het is niet uitgesloten dat vanuit deze middens daden worden gepleegd die Poetin en daarmee het huidige Kremlin in verlegenheid brengen en dus het huidig Russisch bestuur ondermijnen. Ook intern wordt er op meerdere borden simultaan schaak gespeeld.

Poetin zal dit nooit maar dan ook nooit toegeven of als excuus gebruiken. Dit zou zwakte van Poetin in zijn rol als president aantonen. Poetin kan beter de eventuele “onrechtmatige blaam” op zich nemen, er mee dealen en kijken op het de simultaan gevoerde veldslagen op het schaakbord om zowel de interne tegenstander als wel de buitenlandse mogendheden een stap voor te blijven. Niet is wat het lijkt.

Een voorbeeld van het gebrek aan absolute controle van zijn veiligheidsapparaat is het neerhalen van vlucht MH17 boven Oekraïne. Het Kremlin de schuld van deze daad geven zou in strijd zijn met de naar alle waarschijnlijkheid gebeurlijke gang van zaken. Poetin heeft niets te winnen bij het neerhalen van een burgerluchtvaarttoestel. Integendeel. Het lijkt op dit moment alsof abusievelijk tijdens gevechtshandelingen het vliegtuig is aangezien voor een militair toestel van Oekraïense origine.

Het lijkt er eerder op dat Russische eenheden op eigen houtje zonder onder direct bevel te staan van het Kremlin een serie van strategische handelingen en gevechtshandelingen hebben verricht. Opnieuw kan Poetin nooit openlijk toegeven als dit het geval zou zijn geweest.

Dat de Russen actief waren aan de zijde van de pro-Russische rebellen in etnisch Russische delen van Oekraïne is de Russen eigenlijk niet kwalijk te nemen. De lokale bevolking had immers aangegeven onder Rusland te willen vallen en daarmee komt het historisch besef weer naar boven dat een gemiddelde Rus beter heeft dan een gemiddelde Nederlander of Belg.

De reactie van de Nederlandse premier Rutte op het neerhalen, hoe begrijpelijk de emotie van het moment ook is had beter vergezeld kunnen gaan van de bemerking dat het niet aannemelijk was dat deze verschrikkelijke tragedie zo het zich op dat moment liet aanzien zeker niet in opdracht van het Kremlin had plaatsgevonden. Dit had Poetin openlijk de binnenlandse politieke ruimte gegeven om intern voor het oog van de wereld orde op zaken te stellen binnen eigen gelederen.

De felle communicatie vanuit Nederland jegens Rusland in deze kwestie heeft Poetin deze instrumenten ontnomen en helaas, hoe vervelend het is om te zeggen bijgedragen aan de vijandige houding van de pro-Russische rebellen ten opzichte van de Nederlandse missie en de OVSE missie ter plaatse waar de ramp zich heeft voltrokken. Het toont in algemene zin nog maar eens aan dat geopolitiek, zeker in tijden van incidenten en crises niet overgelaten kan worden aan mensen die intellectueel nog niet droog zijn achter hun oren. Hier won de politicus en landsbestuurder Rutte het van de historicus Rutte, want dat is Rutte van huis uit.

Rusland is van oudsher een trots land met trotse inwoners die meer behoefte hebben aan stabiliteit, niet in de laatste plaats in economisch opzicht dan thema’s die bij ons in het Westen spelen. Hoe meer er vanuit het westen druk gelegd wordt op het Kremlin om de koers te wijzigen des te meer spanningen tussen Rusland en het Westen zich zullen gaan voordoen. Met Westerse ogen kijken naar Rusland is volstrekt zinloos en sancties werken averechts.

We mogen van geluk spreken dat de Amerikaanse president Trump zich niet gemengd heeft in de kwestie rond Skripal en dat Trump tegen de raad van zijn adviseurs Poetin gefeliciteerd heeft bij het winnen van de presidentsverkiezingen. Dit soort onthoudingen en beleefdheden dragen vanuit Russisch perspectief zeker bij aan ontspanning tussen Rusland en het Westen.

Er is met de Russen lees het Kremlin perfect samen te werken in grote geopolitieke vraagstukken.
De enige voorwaarde die Rusland eigenlijk stelt is om Rusland als een trotse een volwaardige wereldmacht te behandelen.

Dat verdient Rusland ook. Rusland heeft in de voorbije eeuwen heel wat keren de beschaving van de vrije wereld gered om ten oorlog te trekken tegen de optrekkende Ottomanen in hun niet aflatende veroveringszucht. Rusland gaat uit van historische realiteiten en gaat niet uit van de waan van de dag.

Ik voorspel u dat er overigens een dag komt dat de wereld zal begrijpen waarom Rusland gemeend heeft om zich te moeten mengen in de Amerikaanse verkiezingen. Met Hillary Clinton aan het roer zou er eerder vanuit de VS aangestuurd zijn geworden op een verscherping van de verhoudingen tussen Washington en Moskou met alle mogelijke crises en in het uiterste geval gewapende conflicten van dien. Rusland heeft gekozen voor een actie, al zijn de daarvoor gebruikte technieken in de ogen van veel mensen nog zo doortrapt, die op langere termijn bijdragen aan de stabiliteit tussen het Westen en Rusland.

Kijk altijd even verder dan het vierde poppetje dat u aantrof in de derde matroesjka. Als u nog even verder kijkt dan begrijpt u het gespeelde schaakspel.