door Jan Schils

In een vorige bijdrage brachten wij verslag uit over het nieuwe milieuschandaal
in Vlaanderen, dat steeds verder escaleert tussen de Vlaamse overheid en de
Amerikaanse chemiereus 3M Belgium met de publieke opinie als verbaasde en meer
en meer geërgerde toeschouwer.

Want – zo stelden wij –  hoe men het ook draait of keert en alle ontkenningen van
de Vlaamse overheid in de persoon van milieuminister Zuhal Demir ten spijt,
staat het wetenschappelijk vast dat Vlaanderen tot de topregio’s behoort of
zelfs de nummer 1 is in Europa met de grootste bodem-, water- en
luchtverontreiniging. We betoogden tevens dat Vlaanderen behalve een super
milieuverontreiniger ontegenzeggelijk ook een van de meest bloeiende en
succesvolle economieën van Europa (en zelfs van de wereld) is met alle bekende
bijbehorende nadelige gevolgen van dien voor de gezondheid van mens dier.

Even een korte terugblik op de feiten: Eind april van dit jaar kreeg justitie in
Antwerpen een tip dat er waarschijnlijk strafbare feiten waren gepleegd in de
vorm van een ernstige vervuiling met PFOS op onder meer een bouwwerf van de
nieuwe Scheldetunnel op de Linkeroever van de Schelde in Antwerpen. Bij
graafwerkzaamheden in verband met de Oosterweelverbinding, die de Ring rond
Antwerpen volledig moet maken, werden hoge concentraties PFOS aangetroffen. Bij
PFOS of perfluoroctaansulfonaten gaat het om een chemische stof die van nature
niet in het milieu voorkomt en die dus ook niet biologisch afbreekbaar is. PFOS
behoort tot de PFAS-groep van poly- en perfluoralkylstoffen, die veel gebruikt
worden in de chemische industrie dank zij hun water- en vetafstotende
eigenschappen.

Zo vinden ze toepassingen bij onder meer de productie van cosmetica, blusschuim,
pannen, verf en voedselverpakkingen. Door deze toepassingen, maar ook door de
directe uitstoot van de betrokken fabrieken, dringen PFAS door in de bodem, in
baggerspecie en in de oppervlaktewateren. Bij het onderhoud van waterlopen wordt
vaak gebaggerde grond op aanpalende akkers gedeponeerd en komen PFAS via voedsel
terecht in het menselijk lichaam.

De twee betrokken partijen, het Amerikaanse 3M en Vlaams minister van Omgeving
Zuhal Demir, botsen steeds heviger met elkaar. Het laatste wapenfeit aan Vlaamse
kant is dat minister Demir (N-VA of Vlaamse nationalisten)) enkele dagen geleden
juridische stappen tegen 3M heeft ondernomen via een zogeheten
ingebrekestelling, de laatste fase voor een gang naar de rechter.

Demir: “Het Amerikaanse chemiebedrijf moet zijn verantwoordelijkheid opnemen voor
de ernstige vervuiling die het veroorzaakt heeft in Zwijndrecht. Tegen 1 oktober
moet 3M over de brug komen met bijzonderheden om de sanering van de vervuilde
grond aan te pakken.” Zowel de fabriek in Zwijndrecht als de hoofdzetel in de VS
alsmede de 10 bestuurders van het Amerikaanse moederbedrijf kregen een
deurwaarder over de vloer en lopen in het ergste geval het risico op forse
geldboetes en zelfs gevangenisstraf.  

Tijdens genoemd hoorzitting gaven de bestuurders van 3M geen krimp. Ze beperkten
zich ertoe om de gezondheidsrisico’s van PFAS en PFOS te minimaliseren door de
stellen dat er nog “veel onduidelijkheid bestaat over de effecten van deze
stoffen voor de gezondheid van mens en dier”. Overigens bleken ze door een
plotselinge aanval van doofstomheid te zijn getroffen. En al helemaal geen zin
om te reageren schenen ze te hebben toen er over schadeclaims werd gesproken en
de mogelijkheid op een minzame schikking ter sprake kwam. De bestuurders deden
of ze nooit daarover hadden gehoord, wat natuurlijk niet waar is want in Amerika
trof 3M ooit soortgelijk geval een schikking van 860 miljoen dollar.

Chemiefabriek 3M kwam onder vuur te liggen nadat gebleken was dat er te grote
hoeveelheden PFOS aangetroffen waren in en rond het Antwerpse Zwijndrecht. Eind
augustus kwam bovendien aan het licht dat het bedrijf de gevaarlijke stoffen
MeFBSA, MeFBSAA en PFBA in het bedrijfsafvalwater loosde, zonder medeweten van
de vergunningverlenende of toezichthoudende overheid. Op 27 augustus legde de
Vlaamse inspectie een onmiddellijk verbod op de lozingen op. Intussen is
gebleken dat zowel 3M Company als 3M Belgium al vele decennia op de hoogte waren
van de risico’s van PFAS. Zo zijn er documenten opgedoken over
(bloed)onderzoeken bij werknemers van 3M Company vanaf de jaren 1950 en bij
werknemers van de Belgische fabriek in de jaren 1980.  “3M Belgium liet
systematisch na de bevoegde overheden, de eigen werknemers, alsook de omwonenden
van de fabriek te informeren over de resultaten van deze onderzoeken en het
voortschrijdend inzicht inzake de gevaren van PFOS en andere PFAS voor mens,
dier en milieu”, aldus een verontwaardigde Demir. Gaat het bedrijf niet in op de
ingebrekestelling, dan zal Demir overwegen om procedure(s) in te stellen om de
multinational strafrechtelijk, burgerrechtelijk en/of administratiefrechtelijk
te laten vervolgen. Daar zijn volgens de minister verschillende mogelijkheden
voor. Zo is het achterhouden van informatie, het minimaliseren van de risico´s
en het beletten of vertragen van het nemen van beleidsmatige en regelgevende
initiatieven vervolgbaar, alsook het niet voldoen aan de algemene
zorgvuldigheidsverplichting die voorzien is in de Belgische wetgeving.

De officiële reden dat Demir plotseling haar tanden liet zien is , dat zij
behoorlijk pissig was na het optreden van de bedrijfsleiding van 3M kort tevoren
tijdens een hoorzitting in een Vlaamse parlementaire onderzoekscommissie in deze
zaak. Demir niet zonder dramatiek: “Na die zitting dacht ik maar 1 ding: 3M,
what the PFAS are you doing? De Vlaming heeft recht op duidelijkheid en al het
getalm moet stoppen.” Daarbij moeten we wel bedenken dat enig politiek
toneelspel deze minister niet vreemd is, een spel dat past in een strategie om
de aandacht wat af te leiden van de tekortkomingen en blunders van de Vlaamse
overheid in dit milieuschandaal, toen Demir nog geen minister was, maar nu wel
de politieke verantwoordelijkheid heeft geërfd. Maar er is nog een andere- en
waarschijnlijk beslissende reden waarom Demir plotseling hard van stapel loopt.

Over de grens in Zeeland

De vervuiling vanuit Vlaanderen heeft ook Zeeland bereikt en het Zeeuws
provinciebestuur eist niet alleen opheldering van Demir, maar dreigt ook naar
een Belgische rechter te stappen, niet alleen om de lozingsvergunning van 3M in
te trekken, maar ook wegens de coulante wettelijke behandeling van 3M door de
Vlaamse overheid. 3M mag immers van de Vlaamse overheid meer giftige stoffen
lozen in het oppervlaktewater dan andere bedrijven.

Uit onderzoek van de universiteit van Utrecht blijkt de vrees van Zeeland om het
afvalputje van Vlaanderen te worden niet ongegrond. Uit dat onderzoek blijkt
namelijk dat in het water van de Westerschelde PFAS-waarden werden aangetroffen
die 15 keer hoger liggen dan de  toegestane norm. Vlaanderen heeft ook nagelaten
de provincie Zeeland op de hoogte brengen van het gevaar voor ernstige
vervuiling met de giftige stof.

Veel vragen over de verantwoordelijkheid van de Vlaamse overheid blijven
onbeantwoord. Is de milieuwetgeving niet veel te laks? Wordt er wel voldoende
gecontroleerd? Loopt de parlementaire onderzoekscommissie het eerder opgestarte
gerechtelijk onderzoek niet – al dan niet bewust en opzettelijk – in de weg
omdat de Vlaamse regering een eigen politieke agenda hanteert? Een agenda die
erop gericht is om de bij het schandaal betrokken partijen (de Vlaamse
nationalisten van de NVA en de christendemocraten van de CD&V) buiten de
wind te zetten? En welke rol speelde de OVAM (de Vlaamse Afvalmaatschappij) in
dit milieuschandaal?

De acties van Demir bevallen milieuorganisaties Greenpeace en Bond Beter
Leefmilieu (BBL) wel. Ze steunen de ingebrekestelling, maar oordelen dat dit
niet genoeg is. De problemen met het Vlaamse milieubeleid, die dit dossier zo
pijnlijk duidelijk maakte, verdienen een kordate aanpak”, vinden beide
organisaties. Ze vinden dat de “creatie van een illegale stortplaats op de
terreinen van 3M en het verplaatsen van zwaar vervuild slib richting Nederland
tegengehouden moeten worden om verdere verspreiding van de vervuiling tegen te
gaan”.

Greenpeace en BBL zeggen dat het nooit zover had mogen komen. “Er moet verder
onderzocht worden wie welke verantwoordelijkheid draagt in dit dossier en waar
de Vlaamse overheid tekortgeschoten heeft. Niet alleen is de milieuvergunning
van 3M afgeleverd zonder opmaak van een milieueffectenrapport, ook heeft de
Vlaamse overheid nagelaten de bevolking te informeren (men is al jaren op de
hoogte) en werd het bedrijf onvoldoende gecontroleerd en opgevolgd. Door het
tekort aan mensen en middelen bleek van handhaving nauwelijks sprake.”Beide
organisaties stellen nog dat “de kwalijke traditie om industriële
milieuvervuiling op de maatschappij af te wentelen”, nu moet stoppen. “Het
PFOS-schandaal van 3M is wellicht slechts één van de vele historische
milieudossiers die de komende jaren boven water zullen komen,” zo menen zij.