Welke trucs zitten er nog in de Europese dozen als twee landen voor een veto kozen?

door Koos van Houdt

Toen veel mensen in Nederland er nog instonken als Thierry Baudet een plannetje had, kreeg Mark Rutte een vervelende kiezel in zijn schoen. Nederland stemde in april 2016 per referendum tegen het Associatieakkoord met Oekraïne.

Hoe moest Mark Rutte dat via de stembus verkregen veto omzeilen? Want wie kon nu echt tegen dat Associatieakkoord zijn? De kippenboeren wellicht. Die hadden last van extra concurrentie door goedkope Oekraïense eieren en kippen. Deze producten voldeden niet aan de hoge gezondheidseisen die gelden op de Europese interne markt.
Er was een tijd dat een veto in de Europese Raad werd overwonnen door nauwelijks terug te vinden verklaringen en protocollen bij weer een nieuwe tekst voor een Europees verdrag. Wie al die teksten leest, komt er in totaal honderden van tegen. De stemmen van tegenstribbelende lidstaten werden ‘gekocht’ door dergelijke verklaringen. Nu het wat rustiger is geworden op die markt van verdragsteksten is daarvoor iets anders uitgevonden. Het inlegvelletje.

Wie weet nog precies de reden van de dwarsliggende kiezers in Nederland bij het Associatieakkoord met Oekraïne? Het was een hete aardappel in de Nederlandse politiek aan het eind van het tweede kabinet-Rutte. Verkiezingen kwamen eraan. Maar juist de coalitiepartijen VVD en PvdA en ook andere ‘constructieve’ partijen wilden de kiezer niet onder ogen komen met dit veto. Mark Rutte verzon een list en kwam met het niet geheel nieuwe idee van het inlegvelletje.

Dramatische termen als ‘geitenpaadje’ en ‘geen meerderheid in de Eerste Kamer’ maakten in politiek Den Haag en omstreken indruk. In Europees Brussel speelde de Europese Raad het spelletje mee. Het maakte het Mark Rutte wel een beetje moeilijk om zijn ‘inlegvelletje’ aanvaard te krijgen. Maar niemand was echt verbaasd dat het lukte. Niemand weet vier jaar later nog wat de inhoud ervan ook al weer was.
De CDA-fractie in de Eerste Kamer had een beter geheugen dan de partijgenoten in de Tweede Kamer. Zij bedachten dat hun partij ooit groot voorstander was van Europese samenwerking. De senatoren maakten dan ook korte metten met de electorale oprispingen van een jongere generatie partijgenoten. Zij stemden voor het inlegvelletje. Waarmee de zaak beklonken was en naar het vergeetboek werd verwezen.

Voorafgaand aan de Europese Raad van donderdag en vrijdag wordt op verschillende manieren gewerkt aan het isoleren van Hongarije en Polen. Hun veto op al het toekomstige beleid van de Europese Unie is onverdraaglijk. Maar hoe los je dat op? Het Europese Verdrag geeft een koninklijke, maar juridisch moeilijke route aan. Dan hebben we het over het instrument van de versterkte samenwerking.

Wat dat is? Nou, bijvoorbeeld de samenwerking tussen veel lidstaten over de euro. Ook het Verdrag van Schengen is product van ‘versterkte samenwerking’. Het komt neer op het idee dat een lidstaat niet altijd overal aan mee hoeft te doen. De ‘anderen’ kunnen dan via het instrument van ‘versterkte samenwerking’ alsnog met elkaar besluiten “verder te gaan”.

Het is een instrument dat sinds het najaar van 2000 door een besluit van de Europese Raad in Biarritz in de gereedschapskist zit. Toenmalig Nederlands minister-president Wim Kok zei erover: “Een mooi instrument om achter de hand te houden. Maar het is te hopen dat we het nooit nodig zullen hebben.”

Maar dat liep totaal anders. Nu niets minder dan 1800 miljard euro aan plannen voor de jaren tot 2027 en het Coronaherstelfonds op tafel liggen, rijst de vraag of dit middel niet te ver wordt opgerekt. Ook al schenden Hongarije en Polen onbeschaamd de afspraken die ze hebben gemaakt. Ze wilden rond hetzelfde jaar 2000 kandidaat-lidstaat worden en aanvaardden de criteria van Kopenhagen over de rechtsstaat, de parlementaire democratie en de vrije economie als basis voor hun lidmaatschap.
Het argument dat we de afgelopen dagen hoorden dat het gaat om “lege begrippen” is afschuwelijk. Eigenlijk is de eerste reactie om deze landen dan maar uit te sluiten. Zo ongeveer als een moordenaar te horen krijgt dat hij maar de doodstraf moet krijgen.

Maar het antwoord moet passen in de spelregels van de parlementaire democratie op Europees niveau. Daarvoor kunnen de beide landen in de leer gaan bij wie ze hun grote vijand noemen: Mark Rutte. Schrijf een inlegvelletje. Zet daar iets in over het aanvaarden van de toets aan de regels voor de rechtsstaat op wat langere termijn. Die zijn immers niet geschreven als voorwaarden voor toegang tot Europese subsidies. Rond het geheel af met afspraken op wat langere termijn. En het veto kan zonder veel gezichtsverlies worden ingetrokken.

Corona

Schengen is geen rustig bezit. Iedere keer is sprake van een nationalistische reflex als er wat bijzonders aan de hand is. De Europese Raad zal donderdag en vrijdag proberen af te spreken om voortaan oplossingen te vinden door beter samen te werken binnen de Schengenlanden. Dat geldt voor de grensoverschrijdende strijd tegen het terrorisme. Het geldt nu in het bijzonder voor een gezamenlijke aanpak van de coronacrisis. In het oog springt het voorstel van de Commissie om daadwerkelijk wereldwijde solidariteit te organiseren voor de toegang tot de nieuwe vaccins.

Klimaat

In de boezem van de Europese instellingen woedt een felle strijd tussen de betrokkenen bij het landbouwbeleid en degenen die actief zijn binnen het klimaatbeleid. Een groep commissarissen onder leiding van Frans Timmermans werkt aan een nieuwe Klimaatwet. Is de Unie voor of tegen het doel om in 2030 een vermindering te bereiken van 55% van de uitstoot van kooldioxide? De regeringsleiders stemmen daar donderdag voor. Nederland steunt dat opzichtig. Ondertussen woedt op de Nederlandse straten de boerenopstand. Al jaren blijkt dat Nederland mooie woorden spreekt, maar niet levert.

Turkije

Moet Erdogan vrezen? Zowel direct als indirect komt hij onder steeds grotere druk om in te binden. De Europese Raad overweegt nadrukkelijk sancties tegen het land, nu het tot voor zeer kort doorging met booractiviteiten naar gas en olie in de oostelijke Middellandse Zee. Erdogan speelt des te meer met vuur nu de Europese Unie bezig is de banden met de Verenigde Staten aan te halen. Ook daarover gaat het donderdag in de Europese Raad op voorstellen van de Commissie. Turkije zal daarom ook moeten inbinden binnen de NAVO.